Türkiye’de sosyal medya kullanıcısı 54 milyon ve %64’ü bu mecralara aktif katılım sağlıyor. Her gün ortalama 2 saat 51 dakika bu uygulamalarda zaman geçiriliyor (Bkz.#Digital2020Turkey). Peki, kullanımı bu kadar artan ve gittikçe daha fazla zaman ayırdığımız sosyal medya paylaşımlarının mantıksal yapısı hakkında hiç düşünüyor muyuz?
Bugün birkaç arkadaşınıza, “Sence sosyal medya mantığı nedir?” diye sormayı deneyin. Tahmin ediyorum ki birçoğunuzun alacağı cevap sosyal medyanın niteliği ile ilgili özellikler olacaktır; etkileşim, bilgi sağlama, paylaşım özgürlüğü, hız, reklam vb. Hadi biraz daha ipucu verelim ve onlara “Sence sosyal medya mantıklı bir yer midir?” diye soralım. Şimdi de muhtemelen alacağınız cevapların çoğunun “mantıksız” olduğunu göreceksiniz (mutlaka cevabına bir fakat ekleyen de olacaktır).
Yani neredeyse hepimiz çoğu zaman sosyal medyanın sezgisel olarak “mantıksız” bir yer olduğunu düşünüyor ve sosyal medyada ne kadar zaman geçiriyor olursak olalım bunu kabul ediyoruz. Soruyu ilk soruşunuzda, sorunun anlaşılmaması da çok doğal çünkü malesef çoğumuz mantıklı düşünme ve doğru akıl yürütmenin ilkeleri hakkında bilgi sahibi değiliz. Bir şeyin mantığı ile ilgili bir soru sorulduğunda nasıl yorum yapacağımızdan emin olamıyoruz ve bir alışkanlık olarak ezberimizdeki doğru cevapları sıralama eğilimi gösteriyoruz. Peki, bu ezberi bozmak istiyorsak ne yapmalıyız?
Doğru ve Yanlış Akıl Yürütme Nedir?
Mantık’ın insanlık tarihi içerisindeki yeri düşünme, akıl yürütme ve dil kullanma yeteneği kadar eskidir. Bunun yanı sıra mantığı bir sistematik içerisinde inceleyen ilk düşünür, Aristo olarak kabul edilir. Ondan itibaren mantığa, bilimsel disiplin olarak yaklaşılmış, içerisine çok fazla konu dahil edilmiştir: Önermeler mantığı, yüksek basamak mantığı, yüklemler mantığı, felsefe mantığı, ödev mantığı, süreler mantığı, kipler mantığı, geleneksel mantık, çağdaş mantık, simgesel mantık, matematiksel mantık, biçimsel mantık, sezgici mantık vb. (Grünberg vd. 2003: 85).
Tarih boyunca bizim ilgilendiğimiz “doğru akıl yürütme” pratiğini konu edinenler, onu ya çok fazla biçimsel forma indirgemişler ya da retoriğin konusu içinde tartışmışlardır. Bu çalışmalar mutlaka ki faydalıdır ve bugünkü doğru akıl yürütme ilkelerinin temellerini attığı büyük bir gerçektir fakat çoğu zaman gündelik hayatta her gün rastladığımız durumlara yardımcı olmakta eksik kalıyor. Mantığın gündelik akıl yürütmeler üzerinde çalışması ve yoğun olarak ayrı bir alan içerisinde incelenmesi ancak 1960’larda mümkün olmuştur. Diğerlerine göre çok yeni sayılabilecek bu alan gündelik hayattaki argümanları biçimsel yönden değil de içerik yönünden incelemeye çalışır.
Bu bağlamda “informel mantık (serbest mantık)” gündelik hayatta düşünürken, aklımızı nasıl doğru ve etkin biçimde kullanacağımızı incelerken, gündelik dil ile ifade ediş biçimimizi çözümleyerek iyileştirmeye çalışan bir mantık alanıdır. Argümanlardaki kanıt sunma şekline odaklanan mantıkçılar ve özellikle informel mantıkçılar bu amaçlarına genel olarak argümanların yapısını inceleyerek ya da bu argümanların çözümlemesini yaparak ulaşmaya çalışırlar. Argümanların çözümlenmesinde ise en önemli araç, doğru akıl yürütmenin kılavuzu sayılan “mantık yanlışları”nın (Bkz. Safsatalar) incelenmesinden geçer (Yaran 2020: 25-34). Mantık yanlışlarının incelenmesiyle nelerin yapılamayacağı gösterilir ve yapılması gerekenin yapılmaması durumunda ne gibi zararların, haksızlıkların, garipliklerin ve tutarsızlıkların ortaya çıkacağı anlatılmaya çalışılır (Emiroğlu 2017: 14). Özetle mantık yanlışlarını öğrenmek size şunları kazandıracaktır:
- Hızla dönen, propaganda ve yalanlarla çevrili dünyada size kılavuzluk ederek paha biçilmez bir öngörü yeteneği,
- Analiz yeteneğinizi artırarak size genel olarak hayatın tüm alanlarında geçerli olacak kritik düşünme becerisi,
- Size zayıf çıkarımlar ve sorgulanmamış inançlarla mücadele etme özgüveni kazandırır ve böylece kendi kendinize inançlar, politik söylemler ve etik sorunlarla ilgili düşünürken de daha özgüvenli hissedersiniz (Vleet 2011: 10).
Mantık yanlışları, doğru mantıksal ilişkiler kurabilmemizde çok önemli yol göstericilerdir ve bu yanlışlara ulaşmak sandığınızdan çok daha kolaydır. Bugün sayıları giderek artan yazılı yayınların dışında birçok internet sitesinde de bu yanlışlar örnekleri ile birlikte sırılanmış olarak bulunuyor (SafsataKılavuzu, TheFallacyFlies, ListofFallaciesWiki).
Sosyal Medya’da Mantık Yanlışları
Mantık yanlışları diğer bir adıyla safsatalar, onları kullanan kişilerin çıkarına her gün daha da artıp yayılıyor. Kendimizi bu safsatalardan ancak onların farkına vararak koruyabiliriz. Sosyal medya uygulamaları bugün propagandanın, reklamın, siyasetin yani her türden argümanın bulunduğu paylaşımlarla dolup taşmakta. Bu argümanların doğru bilgi ile oluşturulup oluşturulmadığı ve teyit edilmesi gerekliliği oldukça anlaşıldı. Fakat doğru bilgi içeriyor olsa da bize mantıksız gözüken argümanları nasıl yorumlayabileceğimiz sorunu, henüz tam anlamıyla çözümlenemedi. Genelde bu tarz bir argümanla karşılaştığımızda bilgi doğru olsa dahi argümanın neden bize tam olarak mantıksız geldiğini anlayamayız. Bu yüzden “mantık yanlışları”nı kullanmak önemlidir. Gelin beraber sosyal medyada birçok kişinin paylaştığı bir örnekten yola çıkarak mantık yanlışlarını nasıl tespit edebileceğimizi görelim. Aşağıdaki çıkarımlara bir göz atalım:
Kanıt 1: Aziz Sancar’ın Amerika’a göç etmiş Nobel ödüllü bir doktor olduğu doğrudur. Fakat yalnızca Amerika’ya göç ederek bu ödülü almamıştır ya da onun gibi her Amerika’ya göç eden Nobel ödülü alamaz. Mantık yanlışı; Bütünleme ya da Genelleme Yanlışı (Bkz. eleştireldüşün ya da safsatakılavuzu)
Kanıt 2: Uğur Şahin’in aşı bulmuş olması Almanya’ya göç eden herkesin aşı bulacağı anlamına gelmez. Mantık yanlışı; Bütünleme ya da Genelleme Yanlışı
Kanıt 3: Zuhal Demir’in Belçika’da bakan olması oraya göç eden herkesin de bakan olacağı anlamına gelmez. Mantık yanlışı; Bütünleme ya da Genelleme Yanlışı
Sonuç: Yukarıda verilen üç öncül, çıkarılan sonuca kanıt olması bakımından öne sürülmüştür. Öncüllerin kendi içerisinde hatalı olmasının yanında çıkarılan sonuç da yetersiz örnek verilmesi bakımından hatalıdır. Üç önemli kişinin göç etmiş olması geride kalan herkesin imam olduğunu gösterecek bir çıkarım yapmamızı sağlayamaz. Mantık yanlışı; Yetersiz Örnek Yanlışı (Bkz. eleştireldüşün ya da safsatakılavuzu)
Görüldüğü üzere argümanı oluşturan kanıtlarda doğru bilgiler olsa bile yanlış akıl yürütmeyle oluşturulduğundan argüman zayıf sayılacak ve size “mantıksız” gelecektir. Şimdi siz de bu mantık yanlışlarını inceleyerek günde ne kadar bu tarz örneklerle karşılaştığınızı görebilir ve gerçekte sosyal medyanın “mantıksız” olup olmadığına gönül rahatlığıyla karar verebilirsiniz.
Berrak BOSTANCI UZEL
Kaynakça
- Emiroğlu, İ. (2017). Mantık Yanlışları . Ankara : Elis Yayınları .
- Teo Grünberg, David Grünberg, Adnan Onart, Halil Turan. (2003). Mantık Terimleri Sözlüğü . Ankara : Odtü Geliştirme Vakfı Yayıncılık ve İletişim A.Ş.
- Vleet, J. E. (2011). Infromal Logical Fallacies . Lanham: University Press of America .
- Yaran, C. S. (2020). İnformel Mantık . İstanbul : Rağbet Yayınları .
