Zekâ, uzun yıllar boyunca testlerle, sayılarla ve sınav sonuçlarıyla ölçüldü. Oysa insan zihni bundan çok daha karmaşık, çok daha renkli bir yapıya sahiptir. Howard Gardner’ın çoklu zekâ kuramı, bu karmaşıklığın aslında bir zenginlik olduğunu ortaya koyar.

Uzm. Psik. Metin YETİM yazdı.

Zeka genellikle bir sınavdaki performans veya okuldaki notlarla tanımlanır. Her ne kadar faydalı bilgi ve becerilere sahip olmak kişinin zekasına katkıda bulunsa da psikolog Howard Gardner’ın Çoklu Zeka Teorisi, zeki olmanın sadece matematik, fizik veya Türkçede iyi olmaktan veya ikinci bir dil öğrenmekten daha fazlası olduğunu öne sürmektedir.

Okullarımızda, çocukların bu dokuz zeka türünü geliştirebilecekleri, güçlü ve zayıf yönlerini öğrenebilecekleri, dünyadaki yerlerini anlamalarına ve hangi kariyeri seçmek istediklerine karar vermelerine yardımcı olacak bir müfredat uygulanmalıdır. Bu yazıda Gardner’ın araştırmasında listelenen dokuz zeka türünü daha ayrıntılı olarak ele alacak ve insanların dokuz zeka türünden hangisine veya hangilerine sahip olduklarını anlamalarına yardımcı olmak için her birinin özelliklerini listeleyeceğiz.

Çoklu Zeka (MI – Multiple Intelligences) Teorisi Nedir? 

Howard Gardner’ın çoklu zeka teorisi, insanların tek kalıp bir zeka ile doğmadıklarını ve herkesin bilgiyi farklı şekillerde işlediğini öne sürer. Başka bir deyişle, örgün eğitimi bitirdikten sonra bile hayatımız boyunca sürekli olarak farklı şekillerde öğrenir ve gelişiriz.

Gardner zekayı tek bir genel yetenek olarak tanımlamaz, bunun yerine zekayı dokuz farklı zeka türüne ayırır. Örneğin bir kişi matematiksel zeka gibi bir alanda özellikle güçlü olsa da, çeşitli zeka türlerinde de bir dizi yeteneğe sahip olacaktır.

Dokuz zeka türü nedir? 

Howard Gardner’ın dokuz zeka türü şunlardır:

1. – Mantıksal-Matematiksel Zeka
2. – Dilsel Zeka
3. – Kişilerarası Zeka
4. – İçsel Zeka
5. – Müzikal Zeka
6. – Görsel-Uzamsal Zeka
7. – Bedensel-Kinaestetik Zeka
8. – Doğacı Zeka
9. – Varoluşsal Zeka

1. Mantıksal-Matematiksel Zeka

Dokuz zeka türünden belki de en belirgin olanı olan mantıksal-matematiksel zeka, bir kişinin matematiksel problemleri çözme ve kalıpları tespit etme ve ilişkileri anlama yeteneğini ifade eder. Bir kişinin mantıksal-matematiksel zekaya sahip olması, düşünme sürecinde düzen ve sıralamanın büyük önem taşıdığı ve kavramsal ve soyut düşünebildiği anlamına gelir. Aşağıdaki durumlarda yüksek mantıksal-matematiksel zekaya sahipsiniz: 

•  Sayılarla aranız iyi ve matematik ve aritmetik soruları gibi niceliksel şeyler içeren görevleri üstlenme konusunda kendinize güveniyorsunuz
•  Deneyler yapmaktan ve kendi araştırmalarınızı yürütmekten hoşlanıyorsunuz
•  Mantık ve strateji oyunları oynamaktan hoşlanıyorsunuz
•  Bulmaca çözmekten ve gizemleri çözmekten hoşlanıyorsunuz
•  Merakınız sizi kompleks veya derin sorular sormaya iter

Mantıksal-matematiksel zekaya sahip kişiler için harika kariyerler arasında matematikçi, ekonomist, denetçi, muhasebeci, bilim insanı, taktisyen, bilgisayar analisti ve teknisyeni yer alır.

2. Dilsel Zeka

Dilsel zeka, kişinin kelimeleri etkili bir şekilde kullanma becerisini ölçer. Bu illa ki başka bir dil öğrenmek anlamına gelmez, sadece bir dili yetkin bir şekilde kullanan biri de dilsel zekaya sahip olabilir. Doğru kelimeleri kullanabilmek ve ne demek istediğinizi ifade edebilmek, birçok farklı senaryoda kullanılabilecek benzersiz bir zeka becerisidir. Eğer yüksek dilsel zekaya sahipseniz: 

• Hem konuşma hem de yazma konusunda rahatsınız, ikna etme hedefine ulaşmak için kelimeleri kullanıyorsunuz
• Geniş bir kelime dağarcığınız var ve belirli kelimeleri ne zaman ve nasıl kullanacağınızı biliyorsunuz
• Okumaktan ve yazmaktan hoşlanıyorsunuz
• Kelime oyunları oynamaktan hoşlanıyorsunuz
• Diğer dilleri veya lehçeleri kolayca kavrayabilirsiniz, akıcılık gerekli değildir

Dilsel zekaya sahip kişiler için harika kariyerler arasında konuşmacı, kütüphaneci, politikacı, radyo spikeri, TV sunucusu, YouTuber, gazeteci, avukat, küratör, konuşma patoloğu, yazar veya satış elemanı.

3. Kişilerarası (duygusal) Zeka

Kişilerarası zeka veya duygusal zeka, zeka ve duygular arasındaki bağlantıyı ifade eder. Kişilerarası zekaya sahip bir kişi, diğer insanların duygularını algılamada ve güdülerini okumada iyidir; bu hem sözlü hem de sözsüz iletişim becerileriyle bağlantılı olabilir.  Eğer yüksek kişilerarası zekaya sahipseniz: 

• – Bir grup insanın arasındaki ayrımları ve farklılıkları belirlemede iyisiniz
• – Geniş bir arkadaş çevreniz var ve yeni insanlarla tanışmakta rahatsınız
• – İnsanların ruh halini algılamakta iyisiniz
• – Olaylara farklı açılardan bakabilme, diğer insanların bakış açısını anlayabilme becerisine sahipsiniz.

Kişilerarası zekaya sahip insanlar için harika kariyerler arasında insan kaynakları, danışman, yönetim, psikolog, halkla ilişkiler, sosyal direktör, öğretmen veya sosyal hizmet uzmanı yer alır.

4. İçsel Zeka

İçsel zeka, öz farkındalık ve insanların kendilerini anlama becerisi anlamına gelir. Ne hissettiğinizi ve bunu neden hissettiğinizi anlıyor musunuz? İçsel zeka aynı zamanda insanın durumunu takdir etmeyi ve saygı duymayı, genel olarak başkalarına kendinize davranılmasını istediğiniz şekilde davranmayı da içerir. Aşağıdaki durumlarda yüksek içsel zekaya sahipsiniz: 

• – Kendi kendinizi motive ediyorsunuz ve gerektiğinde kendi görevlerinizi ilk sıraya koyabiliyorsunuz
• – Güçlü, iradeli ve bağımsızsınız
• – Nasıl hissettiğinizin farkındasınız ve buna göre harekete geçiyorsunuz
• – Kendinizi düşünmek için kendinize zaman ayırmaktan hoşlanıyorsunuz

Bu tür zekaya sahip insanlar için harika kariyerler arasında psikolog, yazar, terapist, danışman, sosyal hizmet uzmanı, ilahiyatçı, girişimci veya şair sayılabilir.

5. Müzikal Zeka

Müzikal zeka, dokuz zeka türü arasında kendini en açıklayıcı olanıdır ve bir kişinin ritim ve sesi algılama ve bunu müzik yapmak için kullanma yeteneğini ifade eder. Aşağıdaki durumlarda yüksek düzeyde müzikal zekaya sahipsiniz: 

• – Seslerin perdesini, ritmini, tonunu ve tınısını kolayca farkedebilirsiniz
• – Müziği tanıyor, üretiyor veya yorumlayabiliyorsunuz ve bunu yapmayı seviyorsunuz
• – Siz başka şeyler yaparken arka planda çalan müzik sizi rahatlatıyor
• – Seslere karşı son derece duyarlısınız, başkalarının kaçırdıklarını duyuyorsunuz

Müzikal zekaya sahip kişiler için harika kariyerler arasında orkestra şefi, müzisyen, piyano öğretmeni, besteci, dans öğretmeni, müzik terapisti veya koro yönetmeni sayılabilir

6. Görsel-Uzamsal Zeka

Görsel-uzamsal zeka, insanların dünyayı üç boyutlu olarak görme veya görselleştirme yeteneğini ifade eder. Dünyayı 3D olarak görselleştirmekten bahsederken, aşağıdaki yetenekleri içerir:

• Zihinsel imgeleme – dışarıdan bir uyarıcı olmadan, anılardan veya önceki deneyimlerden yararlanarak bir görüntü veya resim çizebilme. Başka bir deyişle, birinin hayal gücünün detayı.
• Uzamsal akıl yürütme – sınırlı bilgiye sahip olmasına rağmen nesneler hakkında 3 boyutlu düşünebilme ve genellemeler yapabilme. Bir piramitten bahsettiğinizde, görsel-uzamsal zekaya sahip kişiler bu piramidin önden veya tepeden nasıl görüneceğini gözlerinde canlandırabilirler.
• Görüntü manipülasyonu – bir görüntüde yapılan değişiklikleri uygulanmadan önce görselleştirebilmek. Örneğin, bir ressamın resmini çizmeden önce nasıl görüneceğini görselleştirmesi gibi.
• Sanatsal beceriler – sanat eseri yapabilmek, buna grafik becerileri de dahildir.
• Görsel-uzamsal zeka ve yaratıcılık el ele çalışarak etkileyici görsel çalışmalar üretmek için aktif bir hayal gücünden yararlanır.

Eğer yüksek görsel-uzamsal zekaya sahipseniz: 

• – Çevreniz hakkında yüksek bir farkındalığa sahipsiniz
• – İyi bir yön duygusuna sahipsiniz
• – Yapboz oynamaktan ve navigasyona dayalı oyunlardan hoşlanıyorsunuz
• – Çok hayal kuruyorsun.
• – Yaratıcı olmaktan hoşlanıyorsunuz

Bu tür zekaya sahip insanlar için harika kariyerler arasında mimar, geometri öğretmeni, mühendis, haritacı, şehir plancısı, grafik sanatçısı, iç dekoratör, fotoğrafçı, pilot sayılabilir.

7. Bedensel-Kinaestetik Zeka

Bedensel-kinaestetik zeka, zihin ve beden koordinasyonunu ifade eder ve sporcular için çok önemlidir. Atletik yetenek genellikle zeka olarak adlandırılmaz, ancak kinestetik zeka, bir kişinin nesneleri ve etrafındaki diğer unsurları kontrol etmek için fizikselliğini kullanma becerisiyle ölçülür. Eğer yüksek bedensel-kinaestetik zekaya sahipseniz: 

• – Yeteneklerinizin ve fiziksel sınırlarınızın farkındasınız
• – Mesajınızı iletmek için beden dilini, jestleri ve eylemleri kullanarak iyi iletişim kurabilirsiniz
• – Fiziksel temasla ilgili bir sorunun yok.
• – Fiziksel görevler ve faaliyetler söz konusu olduğunda iyi bir koordinasyona sahipsiniz
• – Nesneleri, yüksek derece bir ustalık, kontrol ve hareket ile tutabilirsiniz
• – Ellerle birşeyler yapmayı/üretmeyi seviyorsunuz

Okul harici olan sportif faaliyetler bedensel-kinaestetik zekanızı geliştirmenin harika bir yoludur. Bu faaliyetler sadece pratik spor becerilerini geliştirmek için bir alan sağlamakla kalmaz, aynı zamanda önemli sosyal becerileri geliştirir ve genel olarak akademik performansı artırır.

Bedensel-kinaestetik zekaya sahip kişiler için harika kariyerler arasında fizyoterapist, dansçı, atlet, antrenör, fitness eğitmeni, spor salonu sahibi, aktör, tamirci veya marangoz sayılabilir.

8. Doğacı Zeka

Doğacı zeka, doğayı okuma ve anlama yeteneğini ifade eder. Tüm canlılar aleminin doğadaki cansız unsurlarına karşı duyarlı olmak “doğa zekası” olarak kabul edilir. Eğer yüksek doğa bilimci zekasına sahipseniz: 

• – Doğayı ve açık havada vakit geçirmeyi seviyorsunuz
• – Hayvanlarla kolayca iletişim kurarsınız
• – Hayvan ve bitki yetiştirme veya bakımında iyisiniz

Doğacı zekaya sahip kişiler için harika kariyerler arasında botanikçi, deniz/okyanus bilimci, Camping danışmanı, izci birliği lideri, bahçıvan, ziraat mühendisi, astronom, meteorolog, jeolog veya peyzaj mimarı sayılabilir.

9. Varoluşsal Zeka

Varoluşsal zeka, derin bir duyarlılığı ve insanların varoluşun anlamı gibi derin soruları ele alma becerisini ifade eder ve Gardner’ın araştırmasında listelenen dokuz zeka türünün en karmaşık olanlarından biridir. Varoluşsal zekaya sahip insanlar bu ciddi sorular hakkında rahatça konuşmakla kalmaz, aynı zamanda cevabı bulmak için de çaba gösterirler. Eğer yüksek varoluşsal zekaya sahipseniz: 

• – “Hayatın anlamı nedir?” veya “Ölümden sonra ne olur?” gibi sorulara gerçekten cevap bulmak istiyorsunuz.
• – İnsan varoluşuyla ilgili konularda yüksek hassasiyet gösteriyorsunuz

Varoluşsal zekaya sahip kişiler için harika kariyerler arasında ilham verici konuşmacı, filozof, din adamı, yazar, ekonomist veya blog yazarı sayılabilir.

Sonuç: Zekâ, Sınırları Aşan Bir Yolculuk

Zekâ, yalnızca doğru cevabı bulma ya da yüksek not alma meselesi değildir; dünyayı anlama, anlamlandırma ve dönüştürme biçimimizdir. Howard Gardner’ın çoklu zekâ kuramı, hepimizin farklı şekillerde “akıllı” olabileceğini hatırlatır. Kimimiz sayılarla düşünür, kimimiz kelimelerle, kimimiz de ritimle, renklerle ya da doğayla. Asıl mesele, bu potansiyeli fark edip geliştirebilmektir. Çünkü zekâ, sabit bir yetenek değil; yaşam boyu öğrenme, deneme ve keşfetme cesaretidir. Her bireyin kendi zekâ haritasını tanıdığı bir eğitim dünyası, yalnızca daha başarılı değil, aynı zamanda daha mutlu ve yaratıcı insanlar yetiştirecektir.